Dit artikel verscheen 16 februari in Trouw
‘Zondag met Lubach’ begint morgen weer. Het satirische tv-programma heeft met zijn items regelmatig veel politieke impact. Trouw neemt zes van die items onder de loep: hoe doet Lubach het precies?
Arjen Lubach spreekt van achter zijn bureau in de camera. Foto’s en filmpjes illustreren zijn verhaal. Qua vorm verschilt zijn satirische programma amper van het journaal. Toch gaat ‘Zondag met Lubach’ vaak viral en sommige afleveringen hebben een maatschappelijke invloed waaraan nieuwsmedia niet kunnen tippen.
Dat komt deels doordat Lubach grappig is. Maar het komt ook doordat hij het bereik van een tv-programma combineert met slimme campagnes op sociale media. De keren dat een uitzending van Lubach leidde tot Kamervragen, referenda of andere maatschappelijke gevolgen, zijn niet op een hand te tellen. Ter voorbereiding op het elfde seizoen, dat morgen begint, daarom aandacht voor zes van Lubachs invloedrijkste items.
1. TTIP
Er zijn sexyer onderwerpen dan het Trans-Atlantisch Vrijhandels- en Investeringsverdrag (TTIP). Dus begon Lubach zijn item in 2015 met een plaatje van een décolleté (het productieteam verstond hem zogenaamd verkeerd omdat hij de P van TTIP inslikte). Daarna legde hij vermakelijk uit wat TTIP is en welke problemen het met zich meebrengt.
“Ik schreef dan een opiniestuk, maar daar was geen krant in geïnteresseerd”, zei toenmalig minister Lilianne Ploumen in een interview met Metro. “Toen Lubach er aandacht aan besteedde, ontstond er plotseling een debat, er werden meer Kamervragen gesteld.”
Ze heeft gelijk. Mark Boukes, satire-specialist aan de Universiteit van Amsterdam, onderzocht het effect van de TTIP-uitzending. Niet alleen leerde Lubach mensen wat TTIP wás, kijkers begrepen het voor hun gevoel ook beter dan mensen die er via NOS of tv-programma ‘Tegenlicht’ over leerden. “Het gevoel dat je iets begrijpt, is belangrijk vanuit politiek democratisch perspectief”, zegt Boukes. Het vergroot de kans dat mensen in actie komen.
En in actie kwam men. “Mensen zochten meer informatie over TTIP op Google, er werden significant meer Kamervragen over gesteld en een tijdje later gingen journalisten er ook vaker over schrijven.”
2. Winst maken in de zorg
Journalistiek platform Follow the Money schreef in maart 2016 al over de echtgenoot van Edith Schippers. Die werkte bij een zorgconsultancybureau, terwijl zij minister van volksgezondheid was. Dat had op zijn minst de schijn van belangenverstrengeling.
Een half jaar veranderde er niets. Tot Lubach dezelfde kwestie in september aan de orde stelde. Een maand later verliet Schippers’ echtgenoot het bedrijf vanwege de ophef.
Het voorval illustreert een kenmerk van Zondag met Lubach. De onderwerpen van het programma zijn vaak al door andere media behandeld. Maar door de komische en theatrale presentatie brengen ze meer teweeg wanneer ze uit Lubachs mond komen.
3. Geert Wilders
Ineens keerde Geert Wilders’ machtigste wapen zich tegen hem. Jaren had de PVV-leider Twitter gebruikt om mensen te enthousiasmeren voor zijn politieke agenda. Maar toen hij drie weken voor de Kamerverkiezingen van 2017 twitterde dat er miljarden euro’s naar de ouderenzorg moesten, volgden honderden reacties waarin mensen vroegen: #hoedan?
De avond daarvoor toonde Lubach dat Wilders zijn leuzen nergens vertaalt in concrete plannen. “Of je het nu met hem eens bent of niet”, eindigde Lubach, “laten we hem de komende weken allemaal vragen: Geert, hashtag, hoe dan?” Behalve tot tweets leidde de uitzending ook tot twijfel bij kiezers.
“Mensen die eerder de intentie hadden uitgesproken mogelijk op de PVV te stemmen, gaven nadat ze de uitzending hadden gezien aan dat het minder waarschijnlijk was geworden dat ze op de partij zouden stemmen”, ontdekte satirespecialist Boukes in onderzoek dat nog moet worden gepubliceerd.
In de weken tussen Lubachs item en de Kamerverkiezingen toonden vijf van de grootste peilingbureaus allemaal een daling in PVV-aanhang. Uiteindelijk kreeg Wilders’ partij twintig zetels, een stuk minder dan peilingen vóór Zondag met Lubach suggereerden. Het causale verband is hier moeilijker vast te stellen dan bij Boukes’ onderzoek, maar de trend is opvallend.
4. Sleepwet
Privacy gaat iedereen aan. Toch klinkt een nieuwe Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten – ‘sleepwet’ in de volksmond – als een ver-van-je-bed-show. Het leek dan ook onwaarschijnlijk dat vijf Amsterdamse studenten op tijd 300.000 handtekeningen zouden binnenhalen voor een raadgevend referendum over de wet.
Toen kwam Lubach. NRC Handelsblad beschrijft hoe de studenten de middag voor de uitzending een sms’je kregen, met het advies hun site voor te bereiden op veel bezoekers. Een week nadat het programma de sleepwet onder handen nam, waren alle handtekeningen binnen.
Overigens was het laatste woord over de wet hiermee nog niet gezegd. Toenmalig CDA-leider Buma zei de uitslag te zullen negeren. Nadat een meerderheid in het referendum tegen de Wiv stemde, werden alsnog wijzigingen voorgesteld, maar die waren volgens critici te klein om van betekenis te zijn. Lubachs impact op het referendum is duidelijk, maar niet te zeggen valt in hoeverre daardoor de regels voor veiligheidsdiensten zijn veranderd.
5. De slacht & NVWA
Afgelopen november ging het bij Lubach over de honderden miljoenen dieren die jaarlijks in Nederland worden geslacht. Maar naast abstracte cijfers toonde het programma ook voorbeelden van dierenleed, zoals varkens die worden vergast (niet makkelijk om naar te kijken).
“In de twee dagen na de uitzending kregen we 310 aanmeldingen voor onze VeggieChallenge”, zegt Veerle Vrindts van non-profitorganisatie ProVeg. De VeggieChallenge is een traject waarbij mensen tips en recepten krijgen om een tijdje meer vega te eten. “We merken vaker dat bekende Nederlanders voor piekjes zorgen, maar deze was uitzonderlijk groot.”
Het effect bleef niet beperkt tot een paar dagen. “In de maanden erna zagen we ook nog piekjes wanneer andere media het item van Lubach oppikten en ons daarbij noemden.” De vraag is natuurlijk of de deelnemers veganistisch of vegetarisch blijven eten. Hoe dan ook leidde de aflevering tot meerdere Kamervragen aan landbouwminister Carola Schouten.
6. Nederlandse loterijen
Wat hebben krasloten, de toto en het Miljoenenspel met elkaar gemeen? Ze zijn allemaal deel van Nederlandse Loterij BV. En dat bedrijf is voor meer dan 99 procent eigendom van de Nederlandse overheid. Ook de Lotto, Staatsloterij, Lucky Day en Eurojackpot vallen eronder.
In december toonde Lubach hoe deze loterijen zoveel mogelijk klanten verleiden met dealtjes en reclames. Dit terwijl cijfers laten zien dat gokverslaving een serieus probleem is. Lubach raakte met name een snaar toen het ging over jongeren. Volgens de wet mag je reclames voor gokken niet richten op mensen onder de 24 jaar. Maar de chef marketing van Nederlandse Loterij had in de Volkskrant gezegd dat hij de Toto eigentijdser wilde maken. “We wilden ons richten op twintig- tot dertigjarigen”, zei de chef over een reclame met rapper Donnie.
Vier dagen na de uitzending had de Tweede Kamer twee moties over gokreclame aangenomen. De eerste bepaalt dat gokreclame pas na negen uur ’s avonds mag worden uitgezonden, de tweede dat er geen jongerenidolen als Donnie in mogen spelen.